Bếp lửa người Cơ Tu ở Đà Nẵng, hồn văn hóa giữa đại ngàn Trường Sơn

Bếp lửa, linh hồn của người Cơ Tu ở Đà Nẵng

Giữa đại ngàn Trường Sơn, nơi rừng già nối tiếp rừng già, nơi mây sà xuống tận mái nhà sàn mỗi sớm tinh mơ, bếp lửa của người Cơ Tu vẫn âm thầm cháy. Ngọn lửa ấy không bùng lên rực rỡ, không phô trương ánh sáng, mà âm ỉ, bền bỉ như chính nhịp sống của con người nơi miền núi.

Qua bao mùa mưa nắng, qua bao biến thiên của thời gian, bếp lửa vẫn ở đó, sưởi ấm từng phận người, giữ gìn mạch nguồn văn hóa đã ăn sâu vào đời sống cộng đồng.

Khu gian bếp của người Cơ Tu ở vùng cao Đà Nẵng.

Với người Cơ Tu ở vùng cao Đà Nẵng, bếp không đơn thuần là nơi nấu ăn. Bếp là linh hồn của ngôi nhà, là trung tâm của mọi sinh hoạt gia đình, là nơi bắt đầu và kết thúc một ngày sống. Khi dựng nhà gươl – ngôi nhà cộng đồng quan trọng nhất của làng – việc đầu tiên sau khi hoàn thiện không phải là treo chiêng, dựng trụ hay bày biện lễ vật, mà là nhóm bếp lửa. Hơi ấm đầu tiên lan tỏa trong ngôi gươl mới được tin rằng sẽ mang theo sự no đủ, bình an, xua đi điều dữ và giữ lại phúc lành cho cả buôn làng.

Trong mỗi căn nhà sàn lợp mái cọ, bếp lửa luôn được đặt ở vị trí trung tâm và được tính toán rất kỹ. Phía trên bếp là gác bếp – tir zơbu – một giàn gỗ lớn chạy ngang trần nhà. Ở đó, khói bếp hun khô sắn, bắp, măng rừng, cá suối, thịt thú săn được.

Khói làm thực phẩm thơm hơn, bền hơn, giúp người Cơ Tu dự trữ cái ăn qua những mùa mưa dài, những tháng giáp hạt khắc nghiệt. Không chỉ lương thực, những vật dụng đan lát như gùi, t’rét, rê… cũng được treo trên gác bếp để hong khói, nhuốm màu cánh gián sẫm, vừa chắc chắn vừa đẹp mắt – dấu ấn của thời gian và lửa.

Không gian quanh bếp được tổ chức theo nếp sống đã định hình từ lâu đời. Bên trong là chỗ nghỉ của vợ chồng chủ nhà, bên trái là nơi ăn uống hằng ngày, bên phải dành cho con cái, phía ngoài là khu vực tiếp khách. Mùa lạnh, cả gia đình quây quần bên bếp, ngủ quay chân vào lửa để sưởi ấm.

Trong ánh lửa bập bùng, người già kể chuyện sử thi, truyền lại những câu chuyện về nguồn cội, về núi rừng, về luật tục. Tiếng khèn, tiếng sáo, tiếng đàn abel vang lên chậm rãi, hòa cùng tiếng lửa tí tách, tạo nên không gian văn hóa đậm đặc của núi rừng Trường Sơn.

Bếp lửa đối với người Cơ Tu còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Họ kiêng kỵ ném rác bẩn vào bếp, coi đó là điều đại kỵ. Bếp phải luôn ấm, luôn có lửa, dù chỉ là ngọn than đỏ âm ỉ dưới lớp tro. Giữ bếp đỏ lửa không chỉ để nấu ăn, sưởi ấm mà còn để giữ “sinh khí” cho ngôi nhà, xua đuổi ma quỷ, thú dữ khi đêm về.

Thức ăn được người Cơ Tu sơ chế, cất giữ trên bếp lửa. Ảnh: T.C

Xưa kia, bếp lửa còn là một “tín hiệu” giao tiếp trong làng: Gia đình nào không muốn tiếp khách chỉ cần tắt bếp, ai nhìn thấy cũng hiểu ý mà không vào làm phiền. Khách lạ đến nhà, thấy không có khói bếp, tự khắc quay lui.

Giữ lửa truyền đời giữa những đổi thay

Đến với người Cơ Tu ở vùng cao Đà Nẵng, mùi rượu tà-đin trong một đêm rừng, những dáng người ôm đàn đứng hát bên bếp lửa bập bùng giữa những căn nhà sàn làm người ta nhớ đến nào lòng khi rời xa.

Ở đó, khi khách bước qua những bậc thang gỗ đã mòn lõm để vào gian bếp nhỏ, chưa cần lời chào, hơi ấm từ bếp đã khiến người khách phương xa thấy mình được đón nhận. Với người Cơ Tu, khách đến nhà là ngồi vào bên bếp. Ngồi bên lửa, uống chung ché rượu, nghe chung câu chuyện – đó là cách họ mở lòng.

Gian bếp của người Cơ Tu ở Đà Nẵng thường nằm gần cổng, tách biệt với nhà chính như một “cõi riêng”. Trên giàn phơi lủng lẳng bắp giống, măng rừng, cá suối đã khô, có khi cả con sóc săn được treo lửng lơ. Bếp lửa nhỏ nhưng đủ để sưởi ấm, đủ để giữ người ở lại. “Với người Cơ Tu, bếp là trái tim của gia đình”, Plênh, một người con Cơ Tu ở làng Pơrning, xã Tây Giang, Đà Nẵng giọng chậm rãi, tay khều lại mấy hòn than đang đỏ.

Một chiều cuối mùa mưa, chúng tôi đến nhà Briu Quân – người bạn núi đã gắn bó gần hai mươi năm. Phía sau căn nhà quen thuộc là một gian nhà gỗ nhỏ mới dựng. “Nhà này để làm bếp”, anh cười hiền, tay cời lại lớp tro mỏng.

Bếp lửa là không gian sinh hoạt quen thuộc của mỗi gia đình người Cơ Tu ở vùng cao. Ảnh: T.C

Theo anh, bếp Cơ Tu không chỉ là nơi nấu nướng mà còn là “nhà kho” thu nhỏ, nơi cất giữ lúa rẫy, bắp, củi, vật dụng sản xuất – khởi nguồn của sinh tồn qua bao mùa đói, mùa dịch. “Người mình sống quen với bếp. Dù ở đâu, đi đâu, rồi cũng phải có một bếp lửa để mà về”.

Nhưng không phải ngọn lửa nào cũng còn được giữ trọn. Briu Quân kể về gươl làng Z’rượt – từng là niềm tự hào của cả vùng. Gươl được tháo dỡ, đưa về dựng lại nơi khác với mong muốn trở thành điểm dừng chân du lịch. Thế nhưng, gươl ấy đã mất đi điều cốt lõi: những đêm hội bên bếp lửa. Lửa không còn cháy trong bếp, mà cháy dữ dội trên mái gươl trong một vụ hỏa hoạn đau xót. Gươl làng tắt lửa, mang theo ký ức, niềm tự hào và một phần hồn làng không thể gọi lại.

Chúng tôi đã đi qua nhiều ngôi làng Cơ Tu, nơi nào cũng gặp một bếp lửa lớn giữa nhà gươl. Mỗi khi có khách, cả làng tụ về, ai có gì góp nấy: nắm cơm gói trong lá chuối, con gà, ché rượu cần, vài miếng thịt khô, cá suối, hoặc chỉ đơn giản là mấy củ sắn tươi.

Không cần hỏi tên, không cần nghi lễ, họ chỉ cần ngồi bên nhau quanh bếp. Bếp lửa lúc ấy không chỉ là hơi ấm hay ánh sáng, mà là lời chào, là sự chấp thuận, là sợi dây kết nối con người với con người.

Cuộc sống hiện đại đang len lỏi vào bản làng. Nhà xây cấp 4, bếp gas, bếp điện xuất hiện ngày càng nhiều. Tiện nghi mang lại sự thuận lợi, nhưng cũng đặt ra nguy cơ làm mờ đi những giá trị truyền thống. Dẫu vậy, ở không ít nơi vùng cao Đà Nẵng, người Cơ Tu vẫn kiên trì giữ lại căn nhà sàn, giữ bếp đất, giữ ngọn lửa truyền thống bập bùng trong gian bếp cũ.

Mỗi dịp lễ Tết, mùa Xuân về, họ lại quây quần bên bếp, nấu bánh, uống rượu, kể chuyện, hát dân ca. Bếp lửa không chỉ sưởi ấm thân người, mà còn sưởi ấm ký ức, nối kết các thế hệ trong gia đình.

Người Cơ Tu có câu: “Nơi nào có bếp lửa, nơi đó có sự sống”.

Người Cơ Tu có câu: “Nơi nào có bếp lửa, nơi đó có sự sống”. Bếp là nơi đứa trẻ được hong ấm lần đầu tiên, là nơi người già trút hơi thở cuối cùng giữa khói bếp thân quen. Lửa có thể đổi hình hài, có thể được thay thế phần nào bằng bếp gas, bếp điện, nhưng “lửa nguyên thủy” – ngọn lửa trong tâm thức – vẫn cháy.

Giữa đại ngàn Trường Sơn, những người như Plênh, như Briu Quân, và bao gia đình Cơ Tu khác không chỉ dựng bếp để ở. Họ đang gìn giữ một điều lớn hơn: giữ lửa cho gia đình, cho làng bản, cho văn hóa Cơ Tu không lụi tàn trước những đổi thay của thời gian.

Ngọn lửa ấy, âm ỉ mà bền bỉ, vẫn đang cháy giữa núi rừng, như một lời nhắc nhở về cội nguồn, về sự sống và về giá trị không thể thay thế của văn hóa bản địa.