Ký ức Tết ở những căn hộ “ba không”

Một đời gắn bó

Dạo quanh phố phường Hà Nội, không khó để bắt gặp những căn nhà thấm đẫm kỷ niệm của một thời bao cấp. Đó là những khu nhà tập thể, là những căn hộ thiếu “tiện nghi” không có không gian riêng, ngay cả nhà vệ sinh, nhà tắm cũng phải dùng chung…

Ký ức về những khu tập thể cũ còn in sâu trong ký ức của nhiều người dân Hà Nội. Không khó để kể tên những công trình kiến trúc thời kỳ đó như cụm công nghiệp Cao – Xà – Lá, Cung Văn hóa hữu nghị Việt Xô, Cung Thiếu nhi Hà Nội, Đại học Bách khoa, Đại học Thủy lợi, sân vận động Hàng Đẫy, NXB Sự thật, Bưu điện Hà Nội,… và rất nhiều khu tập thể như Kim Liên, Trung Tự, Nghĩa Tân, Thành Công…

Thời đó chỉ cán bộ cấp trung (cấp Cục trưởng) mới được phân 1 căn hộ 2 phòng, cán bộ cấp cao (cấp Thứ trưởng) được 2 căn hộ. Với đa số cán bộ, công nhân viên thường 2-3 gia đình ở chung một căn hộ, thậm chí ở chung phòng, sử dụng chung nhà bếp, nhà vệ sinh và nhà tắm.

Ông Đăng Nhật Minh, 73 tuổi, trú tại khu tập thể Thành Công (Ba Đình) kể: Năm 1984, thời kỳ những ngày đất nước còn gian khó, gia đình ông được phân một căn hộ 18m2 cho 5 người ở. Căn hộ này không có phòng khách, không nhà vệ sinh, không phòng tắm mà ông vẫn gọi đùa là căn hộ “ba không”.

Tuy vậy, gia đình ông cảm thấy hạnh phúc lắm vì nhà mới thơm mùi vôi ve và nhất là căn hộ rất giống với hình ảnh những căn hộ ở Liên Xô mà ông được xem trên tạp chí. “Giờ đây, mặc dù điều kiện sống tốt hơn nhưng gia đình ông vẫn không chuyển đi, ở đây quen rồi cháu ạ”, ông chia sẻ.

Tuy nhiên, việc ở chung không hề đơn giản. Điều kinh khủng nhất thời ấy là cái gì cũng chung. Đặc biệt là chung công trình phụ như bếp, nhà vệ sinh và nhà tắm.

Vào đầu những năm 1980, tỷ lệ hộ chia sẻ căn hộ/phòng hay ở chung/ở tập thể tại Kim Liên là khoảng 61% (nghiên cứu của PGS.TS Đặng Thái Hoàng vào năm 1985).

Mãi đến những năm 1987, Nhà nước chính thức đưa ra tiêu chuẩn thiết kế xây dựng nhà ở, trong đó yêu cầu căn hộ phải được thiết kế độc lập, khép kín với đầy đủ các bộ phận: phòng khách và các bộ phận phụ trợ. Lúc này, vấn đề thiếu không gian riêng tư mới được giải quyết.

Ngồi cạnh nghe ông Minh kể chuyện, bà Lan vợ ông đưa tay đẩy rổ măng khô dịch sang bên để đón ánh nắng cuối đông đầu xuân yếu ớt chiếu qua hàng gạch nung hình hoa thị. Bà cho biết, mặc dù thời gian khó trong ký ức của bà cũng như những người sống trong các khu tập thể “ba không” này đã qua rất lâu rồi, nhưng như một thói quen, bà vẫn tích trữ thực phẩm để làm cỗ Tết từ rất sớm.

Trong ký ức của ông bà, Tết xưa là cảnh sáng tinh mơ xếp hàng ở cửa hàng mậu dịch để mua vài hộp mứt Tết, là tiếng nói cười râm ran trong sương mờ se lạnh ngày đông để chọn cho gia đình một cành hoa, là hình ảnh cả nhà quây quần bên mâm cơm cúng tất niên…

Đặc biệt, vào thời khắc giao thừa, sau khi thắp nén nhang lên bàn thờ tổ tiên, các nhà cùng nhau đốt pháo khiến không gian trong những căn nhà trong khu tập thể mù mịt khói, ai nấy đều phải chạy ra cửa để chờ khói pháo bay đi bớt hay cùng nhau đi hái lộc.

Chính vì lẽ đó, những lời chúc năm mới được họ trao nhau ngay từ đêm giao thừa chứ không chờ đến sáng hay ngày mùng 2, mùng 3 Tết như bây giờ.

Ông Hồ Lương, 65 tuổi trú tại 17 Hàng Đào kể: “Sau giải phóng, bố tôi được phân một căn hộ trên gác hai của khu tập thể 151 Nam Bộ (nay là đường Lê Duẩn).

Cả nhà ba người sinh sống trong căn phòng hơn chục mét vuông. bếp dùng chung nên mỗi khi Tết đến Xuân về, để tiện cho việc nấu cỗ Tết, mẹ tôi cùng các cô, các bác lại phải lên lịch phân chia thời gian sử dụng bếp rất cụ thể và chính xác. Chính vì thế, ký ức về Tết ở những căn hộ “ba không” này của tôi còn có mùi bếp dầu quện lẫn mùi thức ăn bay sang từ nhà hàng xóm”.

Đổi mới nhưng không lãng quên

Từng gắn bó và là một phần tạo nên bản sắc của Thủ đô Hà Nội, giờ đây, những công trình từ thời bao cấp dần xuống cấp, thậm chí nhiều công trình đã được dỡ bỏ để xây dựng những khu chung cư, văn phòng cao cấp, một số khác bị cải tạo sai lệch so với thiết kế ban đầu. Tuy vậy, với những người đang sinh sống ở Hà Nội, di sản thời kỳ bao cấp này vẫn ở “điểm mờ”.

“Chúng tôi đã tiến hành khảo sát 200 người trong độ tuổi 20-30, đang sinh sống, học tập và làm việc tại Hà Nội. Kết quả nghiên cứu cho thấy, phần lớn người dân Hà Nội không có cảm nhận gì nhiều về kiến trúc thời kỳ này”, kiến trúc sư Vũ Hiệp tại buổi tọa đàm “Hà Nội thời bao cấp: Ký ức qua di sản kiến trúc” nhân dịp kỷ niệm 70 năm Giải phóng Thủ đô cho biết.

Cụ thể, 56% người trả lời cho biết, giai đoạn kiến trúc có tác động mạnh nhất đến bản sắc và thương hiệu của Hà Nội thuộc về kiến trúc truyền thống, 18% chọn kiến trúc Pháp, 17% chọn kiến trúc đương đại (1986-nay) và chỉ có 9% chọn kiến trúc thời kỳ bao cấp.

Lý do được đưa ra lànhững công trình này được xây dựng trong giai đoạn đất nước khó khăn (1954-1986), nên quy mô, sự phong phú về hình khối, cũng như chất lượng vật liệu không bằng các giai đoạn khác.

“Kiến trúc giai đoạn 1954-1986 ít được quảng bá đến công chúng. Khảo sát các sách lịch sử kiến trúc trong 10 năm trở lại đây, có thể thấy sự thống trị của các cuốn sách về kiến trúc thuộc địa Pháp và sự vắng bóng của kiến trúc giai đoạn 1954-1986″, kiến trúc sư Vũ Hiệp cho biết thêm.

Liên quan đến bảo tồn và phát triển di sản kiến trúc thời bao cấp, kiến trúc sư Lê Thành Vinh, nguyên Viện trưởng Viện Bảo tồn di tích, cho biết việc bảo tồn và phát triển là công việc phức tạp.

Không phải lúc nào cũng có thể xếp hạng di tích, di sản bởi đôi khi xếp hạng làm hại di tích. Khi xếp hạng có thể dẫn đến tình trạng phân biệt đối xử, nơi nào chưa được xếp hạng sẽ không được quan tâm bảo tồn.

Hiện nay, nhiều hoạt động cộng đồng tại các khu dân cư cũ vẫn giữ được những nét của những năm tháng cũ, như ở sân chung giữa các khu tập thể vào các buổi tối mùa hè vẫn rộn rã tiếng trẻ nhỏ “sinh hoạt hè” với những buổi tập múa hát chuẩn bị cho ngày tổng kết hè; các bà, các mẹ rủ nhau tập thể dục hay khiêu vũ.

Trong sinh hoạt thường ngày, hàng xóm vẫn rất gần gũi, thân thiện, tối lửa tắt đèn có nhau…Những khu tập thể cũ dù đã xuống cấp, không còn đẹp, thậm chí nguy hiểm nhưng chứa rất nhiều ký ức, kỷ niệm một thời kỳ khó khăn của Thủ đô.

Vì thế, nhiều người dân vẫn còn lưu luyến, nửa muốn được sống trong những căn hộ mới, nửa muốn bám trụ tại căn nhà mà họ đã từng gắn bó phần lớn cuộc đời mình.

Với những người như ông Minh, ông Lương, bà Lan cũng như các hộ dân khác sống tại các căn hộ tập thể cũ, rồi đây sẽ được sống trong những căn hộ mới do Nhà nước xây dựng lại to đẹp hơn, tiện nghi hơn, nhưng trong tâm trí của họ hẳn sẽ không bao giờ quên những đêm giao thừa trong những căn hộ “ba không”.