Lợi ích kép từ tăng thuế thuốc lá – Cơ hội vàng để bảo vệ sức khỏe và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế

Thuế Tiêu thụ đặc biệt từ lâu đã được coi là một công cụ quan trọng trong việc điều tiết tiêu dùng các mặt hàng có hại cho sức khỏe như thuốc lá, rượu bia, nước ngọt có đường… Trong các nền kinh tế đang phát triển như Việt Nam, bên cạnh mục tiêu chính là bảo vệ sức khỏe cộng đồng, thuế TTĐB còn đóng vai trò bổ sung nguồn lực tài chính cho ngân sách quốc gia để phục vụ các mục tiêu phát triển bền vững.

Việc tiêu thụ thuốc lá không chỉ gây hại cho sức khỏe cá nhân mà còn kéo theo những hệ lụy nghiêm trọng về mặt kinh tế, môi trường và xã hội.

Theo báo cáo của Hội Khoa học Kinh tế Y tế Việt Nam, mỗi năm, tổng chi phí y tế và tổn thất lao động do các bệnh liên quan đến thuốc lá gây ra đã lên tới 108 nghìn tỷ đồng, tương đương 1,14% GDP. Đây là một con số đáng báo động – gấp 5 lần so với nguồn thu thuế thuốc lá mang lại cho ngân sách.

Không dừng lại ở đó, rác thải từ thuốc lá – như tàn thuốc, bao bì, nhựa từ đầu lọc – cũng gây ra tổn thất môi trường nghiêm trọng, với tổng chi phí ước tính gần 99.000 tỷ đồng/năm, tương đương 1,04% GDP. Điều đó có nghĩa là, chỉ riêng việc tiêu dùng thuốc lá đã gây thiệt hại cho nền kinh tế Việt Nam hơn 2% GDP mỗi năm.

Mặc dù những tác hại của thuốc lá đã được chứng minh rõ ràng, nhưng tốc độ điều chỉnh thuế thuốc lá tại Việt Nam vẫn chậm. Việc giãn lộ trình tăng thuế đến năm 2027 và với mức tăng chưa đủ mạnh sẽ bỏ lỡ cơ hội cứu sống nhiều người khỏi bệnh tật, tử vong vì các bệnh liên quan đến sử dụng thuốc lá, bỏ lỡ việc tăng nguồn thu cho y tế và phát triển, bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Một nghiên cứu của chuyên gia Hana Ross cho thấy, chỉ riêng việc không tăng thuế trong giai đoạn 2020–2021 đã khiến chúng ta không thu được khoảng 19.000 tỷ đồng – tương đương 825 triệu USD so với việc tăng thuế

Trong khi đó, theo khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), việc tăng thuế thuốc lá đủ mạnh – cụ thể là 5.000 đồng/bao từ năm 2026 và tiếp tục tăng đến 15.000 đồng/bao vào năm 2030 sẽ góp phần giảm đáng kể tỷ lệ hút thuốc, từ đó giảm gánh nặng bệnh tật và tử vong do thuốc lá gây ra.

Thạc sĩ, bác sỹ Phan Thị Hải, Phó Giám đốc Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá (Bộ Y tế), cho biết, hơn 45 triệu người Việt Nam đang có nguy cơ mắc các bệnh liên quan đến thuốc lá. Đặc biệt, phần lớn người tử vong vì bệnh do thuốc lá đều đang trong độ tuổi lao động – độ tuổi đóng góp nhiều nhất cho tăng trưởng kinh tế. Gánh nặng bệnh tật do thuốc lá sẽ còn rõ rệt hơn trong 10–20 năm tới nếu không có biện pháp can thiệp kịp thời – bà Hải cảnh báo.

Việc tăng thuế thuốc lá mang lại lợi ích kép: vừa giảm tỷ lệ tiêu dùng thuốc lá – từ đó giảm chi phí y tế, tử vong sớm và tổn thất lao động – vừa gia tăng nguồn thu ngân sách cho Chính phủ để đầu tư trở lại vào y tế, giáo dục và các chương trình an sinh xã hội, góp phần thực hiện các cam kết về Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs) liên quan đến sức khỏe.

Theo Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Anh Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chính sách và Phát triển (DEPOCEN)chính sách thuế thuốc lá cần được hiểu không chỉ là công cụ tài khóa mà còn là chính sách y tế công cộng mang tính chiến lược.

Ông nhấn mạnh rằng việc tăng thuế là cách làm hiệu quả để giảm hút thuốc, đặc biệt trong các nhóm người có thu nhập thấp – những đối tượng dễ bị tổn thương nhất, lại nhạy cảm với biến động giá. Khi giá thuốc lá tăng cao, những người nghèo sẽ có xu hướng bỏ thuốc – điều này không chỉ giúp họ tiết kiệm tiền, mà còn giảm nguy cơ mắc bệnh, cải thiện chất lượng sống cho bản thân và gia đình.

Còn bà Sandra Mullin- Phó Chủ tịch cao cấp Ban truyền thông Tổ chức Y tế cộng đồng toàn cầu Vital Strategies, việc sử dụng thuốc lá tại Việt Nam đang gây tổn hại nghiêm trọng đến sức khỏe và đời sống của người dân, đồng thời cản trở tiến trình phát triển kinh tế bền vững.

Áp dụng các biện pháp cải cách thuế thuốc lá mạnh mẽ ngay từ bây giờ sẽ mở đường cho một tương lai khỏe mạnh hơn, đặc biệt đối với thế hệ trẻ, và góp phần thúc đẩy sự thịnh vượng kinh tế cho Việt Nam trong những năm tới

Tăng thuế còn là một công cụ để bảo vệ trẻ em và thế hệ tương lai. Trẻ em và thanh thiếu niên – nhóm đang dễ bị “dụ dỗ” sử dụng thuốc lá sẽ ít có cơ hội tiếp cận sản phẩm khi giá thành tăng mạnh. Đây chính là “hàng rào giá cả” hữu hiệu để bảo vệ thế hệ kế tiếp.

Một trong những lý do thường được đưa ra để phản đối tăng thuế thuốc lá là lo ngại về thuốc lá lậu tăng khi tăng giá. Tuy nhiên thực tế cho thấy thuốc lá nhập lậu trên thị trường Việt Nam thường tập trung vào hai nhãn hiệu Jet và Hero (chiếm 80%-90% lượng thuốc lá lậu).

Giá thuốc lá lậu này thường cao hơn thuốc lá sản xuất trong nước từ 30%-60%. Điều này cho thấy người tiêu dùng chọn thuốc lậu không vì lý do giá rẻ mà vì “gu” hút thuốc.

Hiệu quả của hoạt động kiểm soát buôn lậu phụ thuộc vào nhiều yếu tố như các chính sách phòng chống buôn lậu, khả năng kiểm soát tại biên giới, năng lực hoạt động của các cơ quan quản lý thị trường tại các địa bàn, mức độ minh bạch trong công tác chống buôn lậu của thuốc lá.

Do đó, trì hoãn tăng thuế không phải là giải pháp để kiểm soát buôn lậu thuốc lá, mà ngược lại kiểm soát buôn lậu và tăng thuế thuốc lá là hai biện pháp cần thực hiện đồng thời và bổ trợ cho nhau.

Hơn nữa, kinh nghiệm quốc tế cho thấy, các quốc gia áp dụng thuế thuốc lá cao, kết hợp với các biện pháp chống buôn lậu như tem thuế kỹ thuật số, kiểm tra thị trường thường xuyên, xử phạt nghiêm minh… đều có thể vừa tăng thu, vừa giảm tiêu thụ thuốc lá và kiểm soát hiệu quả thị trường bất hợp pháp.

Trước bối cảnh trên, các chuyên gia đề xuất Quốc hội cần xem xét lộ trình tăng thuế thuốc lá một cách kiên quyết và mạnh mẽ. Cụ thể, áp dụng mức thuế tuyệt đối 5.000 đồng/bao từ năm 2026; tăng đều đặn mỗi năm 2.500 đồng/bao, đạt mức tăng thêm 15.000 đồng/bao vào năm 2030 bên cạnh việc giữ nguyên mức thuế tỉ lệ 75% giá xuất xưởng như hiện nay.

Việc tăng thuế không chỉ là quyết định kinh tế, mà còn là hành động thể hiện trách nhiệm xã hội và đạo đức chính sách – với mục tiêu bảo vệ sức khỏe nhân dân, giảm bất bình đẳng và hướng tới phát triển bền vững.

Trong bài toán tăng trưởng kinh tế hiện nay, không thể tiếp tục “nhẹ tay” với các sản phẩm có hại như thuốc lá. Việc tăng thuế thuốc lá, nếu được thực hiện sớm và đúng mức, không chỉ giúp cứu sống hàng triệu người khỏi cái chết vì bệnh tật, mà còn giúp tiết kiệm hàng trăm nghìn tỷ đồng mỗi năm, tái đầu tư vào phát triển kinh tế – xã hội và tạo ra một Việt Nam khỏe mạnh hơn, công bằng hơn.

Chúng ta cần một quyết định dũng cảm – vì tương lai đất nước. Và quyết định đó cần được đưa ra ngay bây giờ, trước khi quá muộn.