“Vàng rơi giữa vườn”

Tại Tây Nguyên – thủ phủ của sầu riêng Việt Nam – không khí thu hoạch năm nay diễn ra trong lặng lẽ. Không còn cảnh thương lái chen nhau vào vườn, nhiều nhà vườn Đắk Lắk treo bảng “tạm ngưng bán” vì giá mua sụt giảm hơn một nửa so với năm ngoái. Trung Quốc – thị trường xuất khẩu chủ lực – đang siết chặt kiểm dịch, đồng thời Campuchia đẩy mạnh xuất khẩu chính ngạch, cạnh tranh trực tiếp về giá và thời gian vận chuyển.

Tình cảnh tương tự đang xảy ra ở Đồng Tháp, An Giang với xoài cát Hòa Lộc và xoài tượng da xanh khi giá thu mua giảm còn 4.000–6.000 đồng/kg. Trong khi đó, vải thiều Bắc Giang, nhãn Sơn La, dưa hấu Quảng Ngãi cũng đang vào vụ chín rộ, nhưng sức tiêu thụ chậm, giá có nguy cơ tiếp tục “rớt”.

Tình trạng được mùa – mất giá không phải là chuyện mới, nhưng việc lặp đi lặp lại nhiều năm đã trở thành một điểm yếu lớn của ngành nông nghiệp. Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT), nguyên nhân chủ yếu đến từ sản xuất nhỏ lẻ, thiếu liên kết và đặc biệt là quá phụ thuộc vào một vài thị trường truyền thống.

Tại hội nghị triển khai các giải pháp thúc đẩy tiêu thụ nông sản mới đây, lãnh đạo Bộ NN&PTNT nhấn mạnh: “Không thể để giải cứu trở thành thông lệ. Cần giải quyết bài toán thị trường từ gốc, xây dựng ngành hàng trái cây theo hướng chuyên nghiệp và bền vững.”

4 nhóm giải pháp trọng tâm đã được Bộ NN&PTNT đặt ra: Thứ nhất, Bộ yêu cầu nâng cao năng lực dự báo, tổ chức lại sản xuất theo tín hiệu thị trường, tránh tình trạng “trồng theo phong trào”, dồn ứ nguồn cung trong một thời điểm.

Thứ hai, khuyến khích đầu tư hệ thống kho lạnh, cơ sở chế biến, bảo quản sau thu hoạch để giảm áp lực tiêu thụ tươi trong chính vụ. Chế biến sâu sẽ giúp gia tăng giá trị sản phẩm và kéo dài thời gian bảo quản.

Thứ ba, đẩy mạnh xúc tiến thương mại và mở cửa thị trường mới. Ngoài Trung Quốc, Việt Nam đang hướng tới xuất khẩu trái cây sang Trung Đông, châu Phi, Nam Mỹ. Bộ NN&PTNT cũng phối hợp với Bộ Công Thương và các tham tán thương mại tăng cường hoạt động kết nối tại các thị trường tiềm năng.

Thứ tư, tăng cường kiểm soát chất lượng và truy xuất nguồn gốc. Các địa phương được yêu cầu công khai mã số vùng trồng, bố trí lực lượng giám sát tới tận cấp xã. Những vùng trồng không đáp ứng yêu cầu sẽ bị tạm dừng xuất khẩu để tránh ảnh hưởng tới uy tín ngành hàng. Bộ NN&PTNT khẳng định sẽ hỗ trợ kỹ thuật, nhưng địa phương phải chịu trách nhiệm thực chất.

Không giữ được uy tín, sẽ mất thị trường

Bài học lớn nhất từ các thị trường xuất khẩu là niềm tin. Một lô hàng bị trả về do vi phạm kiểm dịch không chỉ thiệt hại cho doanh nghiệp, mà ảnh hưởng đến toàn bộ ngành hàng, gây mất niềm tin kéo dài từ phía đối tác. Việc phục hồi sau đó là rất khó khăn và tốn kém.

Bộ NN&PTNT nhấn mạnh phương châm: “Giữ thị trường bằng uy tín và chất lượng. Nếu không kiểm soát tốt ngay từ khâu sản xuất, chúng ta sẽ không thể giữ được cửa xuất khẩu.”

Do đó, các địa phương phải hướng dẫn nông dân ghi chép đầy đủ, tuân thủ quy trình kỹ thuật, thực hành nông nghiệp tốt. Việc công khai mã số vùng trồng và phân công trách nhiệm giám sát là yêu cầu bắt buộc, không thể làm hình thức.

Đáng chú ý, Bộ NN&PTNT khẳng định việc mở rộng thị trường không thể chỉ là nhiệm vụ của riêng ngành nông nghiệp.

“Đây là nhiệm vụ mang tính quốc gia”, lãnh đạo Bộ nói rõ. Trong đó, Bộ NN&PTNT chủ trì đàm phán kỹ thuật với các nước nhập khẩu. Bộ Công Thương chịu trách nhiệm xúc tiến thương mại, đàm phán thuế quan. Bộ Ngoại giao và các tham tán thương mại làm cầu nối phát triển thị trường. Bộ Khoa học và Công nghệ hỗ trợ đổi mới công nghệ chế biến và bảo quản.

Bên cạnh đó, Bộ NN&PTNT đang đề xuất “Chương trình quốc gia phát triển sản phẩm trái cây xuất khẩu chủ lực”, trong đó xác định sầu riêng là một trong những trụ cột quan trọng của ngành trái cây Việt Nam.

Theo Bộ NN&PTNT, tổng kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản 5 tháng đầu năm 2025 ước đạt 24,14 tỷ USD, tăng 21% so với cùng kỳ năm ngoái. Tuy nhiên, riêng nhóm rau quả chỉ đạt hơn 2,3 tỷ USD, thấp hơn kỳ vọng do thị trường Trung Quốc tạm chững lại vì thay đổi chính sách kiểm dịch.

Tình hình này cho thấy nếu không cải thiện khâu tổ chức sản xuất và đa dạng hóa thị trường, nông sản Việt sẽ tiếp tục phải đối mặt với vòng luẩn quẩn: được mùa – rớt giá – giải cứu.